संसारय् भाषिक मृत्यु गुकथं जुइ ध्वाथुइका दिसं

 

 भाषिक मृत्यु गुगु छगू भाषिक पुचलं ल्हानाच्वंगु भाषा गुगुं कारणं ल्हायेगु मयात वा ल्हाइपिं मंत धाःसा उगु भाषा सीगु मानेय् याइ । थुज्वःगु अवस्था धइगु ल्हाइपिं मनूत हे मदु, भाषा नं मदयेफु । गनं धाःसा ल्हाइपिं मनूत दु, तर भाषा सुनां मल्हाः धाःसां उगु भाषाया मृत्यु है धाइ, उकि भाषा ल्यंका तयेत भाषा नं माः, उगु भाषा ल्हाइपिं मनूतनं माः, गथे संस्कृत–भाषा दता संस्कत–भाषी मदु । थ्व स्थिति नेपालभाषाय् नं वयेफु । न्यागु थजु ल्हाइपिं दयाः नं उग भाषा छचलावुलाय् मवल धाःसा उकियात भाषिक मृत्यु धाइ। भाषिक मृत्यु सम्बन्धित देय्या तःधंगु सम्पदा नष्ट जूगु खः ।

 थुज्वःगु घटना छु अजुचायाच्वंगु घटना वा आकस्मिक घटना वा अस्वाभाविक घटना मखु । संसारं थुज्वःगु घटना फयेमालाच्वंगु दु । छु छगू भाषाया लिक्क च्वनाः प्रतिस्पर्धा यानाच्वंग भाषाया निंतिं उगु प्रतिस्पर्धी भाषा मृत्यु जूगु लसताया विषय जुइफु, तर छु छगू भाषा जन्म जुइत यक्व वर्ष पीमाली । व नं छगू । देय्या सम्पदा खः । उगु सम्पदा मदइगुली लसता प्वंके धइगु तसकं दुखया खं खः ।। मेमेगु देय्या भाषिक मृत्यु वःगू वा गुलि जुल धइगु खें त्वःताः नेपाःया सन्दर्भय स्वयेवलय् भाषिक मृत्युया दशा तसकं वामलाः । वि.सं. २०५८ सालया जनगणनाअनुसार नेपालय् ल्हानाच्वंगु भाषाया ल्याः ९३ गू क्यनातःगु दु, तर भाषा ल्हाइपि सछिम्ह मनूत मदुगु भाषा १७ गूद, उकी नं झिम्ह ÷ झिम्ह हे मदुगु भाषा च्यागू दु । जोङ्खा व कुकी भाषाय् ९÷९ म्ह, छिन्ताङ व मिजो भाषाय् ८÷८ म्ह, नागामी भाषाय् ६ म्ह, ल्होमी भाषाय् ४ म्ह, आसामी व सधानी भाषाय् ३÷३ म्ह दु । थ्व तथ्याङ्क नेपालीतय् व भाषा–ख्यलय् ज्या याइपिं मनूतय्त तधंगु दुखया विषय जुयाच्वंगु दु ।

भाषिक मृत्युया थथे जुलला भाषाया मृत्यु विभिन्न कारणं जुइफु । थुकिया कारण दुवालाः स्वयेवलय् । मूलतः निता कारण खंकेफु 

१ बाह्य कारण

२ आन्तरिक कारण

१ वाह्य कारण

(अ) प्राकृतिक प्रकोप– तसकं भ्वखाय् ब्वयाः, खुसिवाः वयाः, समुन्द्रया छाल, महामारी ल्वय इत्यादि विभिन्न प्राकृतिक प्रकोप वयाः गांगां, शहर–शहरया मनूत छम्ह हे मदयेक सीफु। थथे जुल अल धाःसा नं मनतया नापं भाषा नं मृत्यु जुइफु । थुगु अवस्थाय् भाषा व वक्ता नितां मला (आ) युद्ध वा दमन–गुगुं देशय लिग जाति वा निग भाषिक पुचः अथवा निगू देय्दथुइ युद्ध जुइफु। युद्धया लिच्चः यथे हे जइ धकाः धायेफइमखु । पिान सुंसुं मदयेक स्यानासन धाःसा उकिया लिच्च इमि ल्हाइगु भाषा नं मृत्यु जुइफु । अब हे गुगुं देय्या शासक प्रशासकत थुलि निर्दयी एकतर्फी, दमनकारी जुइयः, लिच्चःकथ वया वा इमि मयःगु भाषाया मृत्यु जुइयः । नेपाःया सन्दर्भय खं ल्हायेवलय् राणा शासकतय् नेपालभाषा थुलि मयः, गुकिया लिच्च कथं इमिसं नेपालभाषायात सुचुक हे हुयाछ्वयेगु कुतः यात । इमिस नेवाःतयत नेवाःभासं पौ च्चयेमदु, टेलिफोनम् नेवाःभासं खंतक नं ल्हायेम यात, यदि उवलय नेवाःत चायेकं वा मचायेक सचेत मजूगु जूसा नेवाःभाय् उवलय् हे मृत्यु जुइ ।

(इ) मिलय् जुयाः च्वने मफइगु– राजनैतिक कारणं वा आर्थिक कारणं वा विभिन्न कारणं मनुतसें बाय हिली। थः च्चनाच्वनाग थाय् त्वःताः मेगु थासय् वा गामय् वा मेगु देशय् वनी। अथे न्हग थासय वनीवलय् इमित तुरन्त वइगु समस्या धइगु भाषा खः । थःपिं वनागु संख्या गुलि दु ? याकःजक बनागु लाकि छगू तधंगु समूह हे वनागु ? थःथः ला थःगु हे भासं ख ल्हाये फइ, तर यःपिं वनागु न्हूगु थाय्या मनूतनाप छ भासं खं ल्हाये धइगु समस्या जुइ । अन सुयागु बहुमत दु धइगु ख जुइ । उगु बहुमतय् लाःपिं मनूत गुज्वःपिं धइगु खं जुइ । इपिं थःगु भाय् ल्हायेगु त्वःते है। मख धाइपिं जूसा न्हू वपि मनूतसें थः क्वमिलु जुयाः न्हूगु थाय्या भाय् हे ल्हायेमाली, उकिं यानाः बुगु मानसिकता जूपिनि भाषा तनावनी, धाये कि छ कारणं खः वा गग कारणं खः व थःग थासय् हे दु, तर नेवाःत भारतया सिक्किम राज्यय नं द इपि नेवाःभाय मसः । इमिगु निति नेपालभाषा धइगु मृत–भाषा खः । आ. हान सचेत जुया ल्हाये सयेकल व पुनजागरणया खं जुल । छगू इलय् मिस नेवाःभाय ल्हायेग व तल सायद न्हापां वंबलय् इमिस नेपालभाषा हे ल्हात जुइ, तर अनया परिवेशय नेपालभाषा ल्हानाः च्वनेमफुत जुइ, उकिं इमिस थःगु भाषा धकाः सियाः नं त्वातल जुइ । थुगु कारणं नं भाषाया मृत्यु जुइफु ।

विहाया धाँचा– मन्तय विहा याइबलय् विजातया विहा धायेथे विभाषाया विहा नं ज । भातम्ह छगू भाषा ल्हाइम्ह जूसा मिसाम्ह मेगु भाषा ल्हाइम्ह जडफ । थुज्वःग विहा जल धाःसा इमि निम्हसिया दथुइ छगू भाषा मृत्यु जइफ । भातम्ह वालाःसा भाःतम्हं गग भाय् ल्हाःगु खः कला म्हयासत न उगु है भाय ल्हाकी है कलाःम्ह नं। थ्व सन्दर्भ नेवाःतय् दथइ लागु जू । सु खय् वा बमन नेवाः–मिसा। विहा याःसा व छेय नेवाःमिसां नेवाःभाय ल्हायेगु त्वताः खय् भाय् हे ल्हाइ । अथे है ।

नोवा–मिज ने सुं खय्नी विहा यात धाःसा व नेवाः–मिजन खयभाय् हे ल्हार । किया अर्थ धन नेवाः न थः छपला. पवामलजयाः थःगु भाषा त्वःतूगु दु। यकि यानाः नं भाषा मृत्यु जुइगु लय् लानाच्वंगु खः ।

२ आन्तरिक कारण

(क) भाषिक कर्तव्य–छु छगू भाषाया मनतयके थःगु भाषाप्रति ज्ञान वा कर्तव्य मंत धाःसा नं भाषा मृत्यु जुइयः । थ्व जिग भाषा, थ्व भाषा म्वाकातयेगु जिग कर्तव्य खः । थुकियात जिं युगौयुगतक म्वाकातयेमाः धइगु खय् विचलन वल धाःसा। नं भाषा मृत्यु जुइफु। थौं नेपाःया आपालं भाषाभाषीतयके थुकिया हे समस्या फयाच्वंग दु । नेवाःतय्सं नेवाःभाय् ल्हायेगु त्वतेधुंकल, अथे हे मेमेग भाषाभाषीतसें नं।।

(ख) मेगु भाषाप्रति मोह– आपालं मनत थःग भाषा, धर्म, संस्कृति, जातिया। महत्त्व त्वःतुत्व तुं विदेशी भाषा, धर्म, संस्कृतिप्रति मोहित जुजु वनाच्वंगु दु । थ्व ने छगू भाषिक मृत्युया कारण खः । थःगु भाषा ल्हायेग त्वःताः विदेशी भाषा ल्हायेग. थःगु संस्कृति त्वःताः मेगु संस्कृति ग्रहण यानाच्वंगु दु । नेपालय् स्वयेवलय् मेमेगु । भाषास्वयाः नेपालीभाषाया स्थिति बालाः, कारण उग भाषायात राज्यस्तरया संरक्षण दु, तर वास्तविक धरातय् स्वयेवलय इमिग भाषाय् नं संकमण वयाच्वंगु दु । नेवाःतय् मांबौपिसं थः मचातयत खयभाय् स्यनाच्वन । थथे स्यनेगु ज्या मेपिंसंसिकं । शिक्षित वर्ग आपाः यानाच्वंगु दु । थुकियात नेपालभाषा नं मृत्युया लँपुइ लानाच्चंग। खः धायेफु । अथे हे खयतय् नं खय्–भाय् त्वःताः अंग्रेजी–भाषाप्रति अतिकं आकर्षित । जुयाच्वंगु दु । थ्व ज्यां नेपालीभाषा नं मृत्युया लंपुइ हे खः । मनूतसें थःग भाय् त्वःते । हे मज्यू, विदेशी भाषा ल्हाये हे मज्यू धइगु मखु । सलंसः द्वलद्वः दया कुतलं न्हूगु छगू । भाषा निर्माण जइ, तर वया हे सन्ततिं विदेशी भाषाप्रतिया मोहलं थःग भाषा मत्यया । लककपुइ लाइ।

(ग) भाषाया ल्वःगु अवसर मदइगु– मनूतसें न्ह्याक्व थःगु भाषा, धर्म, संस्कृति त्वःते मज्यू धाःसां थःगु भाषा, धर्म, संस्कृतियात ल्वःगु अवसर मंत धाःसा वा सरकारं उगु भाषा, धर्म, संस्कृतिया संरक्षण यायेगु ज्या मयात धाःसा वा सरकारया । नियत मभिन धाःसा भाषाया मृत्यु जुइयः । यःम्हसें नालाच्वनाग भाषा ल्हानाया अथवा च्वये–ब्बने यानाथें उकी छं अवसर दयेमाः । उकी सरकारं अवसर चलाकाबीमा । नेपालभाषा नेपाःया मौलिक भाषा खः । थुकियात व्वलथनेग ज्या नेवाःतय्गु ख, नेपाःया सरकारयाग नं खः, तर नेपालय् थुकिया विकासय सरकारया वास्ता मदु । ला ख हे खः । मेखे थकियात न्हंकाछ्वयेगु हे कुतः यानाच्वंगु दु । भारतया सिक्किम राज्यय् नेपालभाषाया तःधंगु अवसर दु। अनया नेवाःतय नेपालभाषायात विकास यायेमाः धइगु भावना विकास जुज वाद । मेखे सरकार निंतिं माःगु अवसर चूलाकाब्यूगु दु । स्कल–स्कलय् नेपालभाष दरबन्दीया व्यवस्था यानाब्यूगु दुसा सरकार नेपालभाषायात न बियातःगु दु ।

नुवयाच्वंगु दु । मेखे सरकार थुकिया विकासया “स्कूल–स्कूलय् नेपालभाषा विषय ब्वंकेया निति “ सरकार नेपालभाषायात नं सरकारी मान्यता

२ भाषा मृत्यु जुइगु धाँचा

पाचा दु– आकस्मिक मृत्यु व छसीकथं मृत्यु । च्वय न्यथनातःथें प्राकृतिक प्रकोप, महामारी इत्यादि कारणं छकलं सुचुक्क है सा सीफु। मेगु धाँचा खः छसीकथं मृत्युया लककपइ लाइगु । छसीकथं मृत्युषा धइगु नं अतिकं ग्यानपुगु मन्दविष (क्यिध उयष्कयल) खः । च्वय् न्ह्ययनाताय विभाषीनाप विहा यानाः थःम्हसें थःगु भाषा त्वतेग, शिक्षाय् पाठ्यक्रम लिकयायन विदेशी भाषा व संस्कृति बुलह अतिक्रमण जग लिक्क च्वंगु बल्लाःगु भाषां स्वत्यलाहइगु, थःगु हे भाषाभाषीतसें त्वाताःयेनेगु इत्यादि थुकिया मृत्यु जुइगु धांचा खः ।

३ भाषा मृत्युया लक्षण

च्वय् न्ह्यथनात.. आकस्मिक भाषिक मृत्यु जुइगु उलि यक्व सम्भव मजू। थुज्वःगु घटना तसकं कम–जक जुद्ध, तर छसीकथं वा बुलुहं जुइगु मृत्यु आपालं जुयाच्वनेयः । युकी विस्तारं यः हे भाषाभापीतसें ल्हायेगु त्वःती । थथे जुइवं मेगु भाषाभाषीतसें ला छ थःगु हे भाषाभाषीतसे ल्हाःगु भाषा हे मथुयावनी । खग्वः । मगानावनी, उकिया थासय् मेगु यक्व चलनचल्ती वःग भाषाया खंग्वःत दकाइ । बछि–बछि मेगु भापाया खंग्वः छ्यलाः खे ल्हायेगुली थःत गौरव व सभ्य तायेकी। दुगु शब्द नं न्याथें छचली, गथे ’सफू छगू’–यात ’किताब छपाः’ छसिगु जा–यात ’ताजाग जा’ धाइ। थौं थुज्वःगु लक्षण नेपालापाय् यक्व खनेदयावःगु दु । उपत्यका त्वताः पिने यक्व थासय् डिडि, पाजु, अजि धायेगुबाहेक मेगु शब्दभण्डार मदयेधंकल । थुकथं शब्द–भण्डार कम जुजÞुबनी। न्हून्हगु शब्द दयेकाः भाषा तःमि यायेग ज्या दी। यक्व अशुद्ध जइक वा व्याकरणिक व्यवस्था स्यनी । मनू–या बहुवचन मन्त–या। थासय मनपि व मनूतपि धायेगु याइ। थुकथं शब्दया अर्थ मथुयावनी। ध्वनिड यक्व । हिउपाः वइ । थःगु भाषाया ध्वनि–व्यवस्था त्वाती । वाक्य–गठन न्यायें ज्याद नेपालभाषाय् स्वयेवलय् शब्द–भण्डार न्ह्याक्व तःमि धाःसां भाववाचक शब्द तसक म्हजक द । व्याकरण, भाषाविज्ञान, चिकित्साशास्त्र, अर्थशास्त्र, राजनीति–शास्त्र। इत्यादि ब्वनेवलय् उगु विषयया शब्द नेपालभाषाय् मदु, दुगु नं तसकं म्हजक द । च्व नं नेपालभाषा बुलुह मृत्युया लंपुइ लानाच्वंगुया लक्षण खः ।