"शुक-बहत्तरी" : छगू अध्ययन

"शुक-बहत्तरी" : छगू अध्ययन

च्वमिः डा. चन्द्रमान बज्राचार्य

विषय-प्रवेश

नेपालभाषा बाख-साहित्य आपालं पुला जू । नेपाल संवत् ६२५ यागु भागवत पुराण हे

नेपालभाषाया सम्पूर्ण साहित्यमध्ये दकसिबे पुलागु साहित्यिक कृतिकथ नालाकयातःगु दु ।

संस्कृत, फारसी, हिन्दी, खस-नेपाली साहित्यय दुगु वाख-साहित्य नेपालभाषाया बाख-

साहित्यय् नं दु, गथे शुक-बहत्तरी । ने सं. ८६६ सालय् च्चयातःगु थ्व शुक-बहत्तरी सफू

भाषानिभाः प्रेमवहादुर कसा जुया सम्पादनय् च्वसापासाया प्रकाशन ने.सं ११०० स पिदंगु

नेपालभाषाया अनुदित गद्य-कृति खः । शुकया अर्थ वाउँभत्तु व बहत्तरीया अर्थ ७२ न्हयेनि खः ।

थुकथं शुक-बहत्तरीया अर्थ वाउभत्तुया न्हयेनिगु बाखं धकाः सम्पादकजु न्यथनादीगु दु । थुकियात

वाउँभत्तुं कंगु न्हयेनिगु बाखं धकाः धायेबलय् झ वालाक थुइ ।

नेपालभाषाय् शुक-बहत्तरी सफूजक मखु शुक-सप्तति बाख न दुगु ख जनकलाल वैद्यजु

राष्ट्रिय अभिलेखालयस्थित नेपालभाषा अभिलेख ग्रन्थय् दुगु न्ह्यब्वयादीगु दु । वैद्य, ११०५ : ६९)

नापं वय्कलं शुक-बहत्तरी ने.सं. ८६५ निसें ने स. ८१ दुनेया लूगु खन धयादीगु दु। (वैद्य, १११५

६१) तर थ्व जनसमक्ष मवःगुलिं अध्ययनया लागि दुसाध्य जूगु दु ।

शुक-बहत्तरीया विषय प्रसंग

थ्व सफुलिइ आर्थर ए माकडोनेलं न्ह्यब्वयात कथं वाउँभत्तुं कंगु ७२ पु वाखंया विषय प्रसंग

थुकथं दु -

भाःत परदेश वनाच्चम्हसिया कलात मेपि मिजत नाप ल्यवः कायेगु मनसुवाः यानाः थः भात

लहिनातःम्ह चलाखम्ह वाउँभत्तुयाके सल्लाह काल । भत्तुं वयागु योजना साकार याःथे यानाः व

फयेमालीगु खतरा क्यन अले फल्ना व धिस्का गथे आपद विपद बचे जुल अथे हे थः न जुइ

मफयेक सु मिज नापलाः मवनेगु प्रतिज्ञा याकल । ख गथे ले धकाः अनुरोध यायेवं भत्तुं कनी । तर

कॅक वनाः खनाप स्वापू दुम्ह मनुखं छु यायेमाली धकाः न्यनी । मिसा धाये मफयेव उखन्ह व पिहां

मवंसा धाये धकाः वचन बी । थुकथं न्हयेन्हु (७०) नं दइ, भातम्ह लिथ्यकः वइ । (कसाः, ११००

मेगु सपुलिइ न्यथनात कथ - मदनसेन नायाम्ह ल्याय्म्ह थः कलाःनाप तसकं अनुरक्त जू ।

कार्यवश व थःगु छे त्वःता पिने वनेमाल । वया कला या वियोगजन्य पीडा मदयेकेत छम्ह वाउँभत्तु

वैत प्रत्येक चान्हय् छपु छपु न्हयै पुगु बाख कनी । थुकथ ७० पु बाख ७० चा (रात) तक्क कने

धुकाः लिपा मदनसेन लिहावइ । (पाण्डेय, १९७० : ३५९)

ध्व दक्व बाख छम्ह बुद्धि दुम्ह वाउभत्तुपाखें थः प्रोषितपतिका गृहस्वामिनीयात पथभ्रष्ट

जुइगुपाखें बचे यायेत कनातःगु खः । भाःत विदेशय् वगुया कारण विह्वलजूम्ह प्रभावती छेपिने

चा:यू वने मास्ति वयेकी । व वनीगु इलय् व छैया पजलय तयात म्ह वाउँभत्तुयाके सल्लाह काइ।

अले व चलाखम्ह झगल व मिसाया उगु प्रस्ताव छगू अभिसन्धि यानाः जक अनुमोदन याइ कि यदि

संकटकाल वल धाःसा थुगुकथं विपद बचे जुइत थाके क्षमता दयेमाः । वाउभत्तुयागु थ्व चाल तसक

ल्वावनापुसे च्वं । व मिसा वाउँभत्तयाके उगु संकट बचे याइगु बाख न्यनेत विन्ति यात। वाउभत्तु

छपु बाखं कनी अले उगु बाखं न्यनाः ख थुइकाः उगुचा (राता फुइ । कन्हय्कन्ह न द्यः खिरखिउ

धाइगु इलय् हाकन व प्रभावती मिसा पिने वने त्यनीबलय वाउभत्तु हाकनं छप बाख कनी, व चा न

फुनावनी । (वेरिडेल, १९६७ : १५६)

मेगु छगू सफुलिइ न्यथनातःकथं -

थुकिया कथानक छम्ह ल्यायम्ह मदनसेननाप स्वापू दु,

गुम्ह थः कलाःनाप आशक्त जू । जब व कार्यवश परदेश बनी वया कलाः कामात जुयाः परपुरुषलिसे

जुइत उत्सुक जुइ, तर बुद्धिमान वाउँभत्तुयाके सहमति कायेगु मतिइ तइ । वाउँभत्तु वैत प्रतिज्ञा

याकी

न्हापां व इपिं फुक्क आपतिया प्रबन्ध याये फयेके माः, गुगु परपुरुषया संगमलिपा सम्भव

जुइगु खः । थ्व हे खयात कयाः व धाइ थजाःम्ह मिजन थजाःगु अवस्थाय् थजाःगु प्रबन्ध याइ । मिसा

उगु उपाय न्यनीबलय् वाउँभत्तु ७० पु बाखं ७० चा तक्क न्यकाः व मिसायात परपुरुषयाथाय्

मछ्व से पना बी। लिपा वया भाःत थ्यकः वइ । (खण्डेलवाल, १९६९ ३०५)

शरदचन्द्र शर्माभट्टराईजु थ्व बारे धयादीगु दु - भा:तम्ह परदेश वनाच्वंगु इलय् मेपिं मिजत

नापया आकर्षणं सालाः सतीत्व तकेत तयार जूम्ह प्रभावतीयात हीरामन सुगां न्हयेनिचा (७२) तक्क

पतिव्रता धर्म, चतुऱ्याई सम्बन्धी न्हयेनिपु (७२) बाखं कनाः छैयन पिने मछ्वःगु व उगु बाखया

प्रभाव प्रभावतीया चरित्र भ्रष्ट जुइगु पाखें बचे जूगु ख हे शुक-बहत्तरीया मूल बाखं खः । (शर्मा

भट्टराई, २०४२ : ११९-१२०)

मुद्रित शुक-बहत्तरीया न्ह्यःने च्वयातःकथं हरिदत्र (संस्कृतया शुक-सप्ततिइ हरदत्त) नायाम्ह

बनियां विक्रम नायाम्ह छम्ह ब्राम्हणयाके सु ऋषिपाखें काःगु विदग्ध चूडामणि नाम्ह बाखकनीम्ह

वाउँभत्तु व मैना न्यासः (५००) असर्फी पुलाः न्यानाकाइ । वया मिसाह्यःम्ह काय मदनसेनयात उम्ह

बुद्धिमान वाउँभत्तुं अबुया विरोधी व अभिमानी सत्य शर्मायागु बाख न्यके धुकाः वैगु मिसाह्यः

स्वभाव तनी अले व थ: अबुयागु व्यापारय् ग्वहालि यायेत विदेश वनेत तयार जुइ । थः कला.

प्रभावती वैश जाःम्ह व तसकं बालाःम्ह जुयाः वैत विशेष निगरानी तयेत वाउँभत्तुयात आग्रह यानाः

व परदेश बनी । व वने धुनेवं हे मन्त्री जयसेनया काय विजयसेनयात खनाः प्रभावित जूम्ह प्रभावती

कुटुनी (मालिनी) पाखें वःगु सन्देशया भरय् विजयसेनलिसे रसवश लसपस याः वनेत तयार जुइ ।

कुलया मिसा मेपिं मिजतय्गु संकेतय् जुइमज्यू धकाः थुइका बीगु व वयागु चंचधाःगु

व्यवहारया विरोधयाःम्ह मैनायात प्रभावती ककु म्वयेथ्यानाः स्यानाव्यूगु खनेवं व हे ढङ्ग ख थुइकेगु

खःसा थःयात न स्यानाः बीगु ख थुइकाः विदग्ध चूडामणि वाउँभत्तुं विशेष कूटनीतिया ग्वाहालि काइ

। व प्रभावतीया उगु ज्यायात तप्यक विरोध याइमखु, बरु ल्यासेया इलय् फक्व रसरङ्ग याये हे माः ।

तर उकिया लागि थःगु इज्जत बचे यायेत फलानायाके दुगुथें जाःगु चातुर्य नं दये हे माः, छके नं

अजाःगु बुद्धि-चातुर्य दुसा हुँ, मदुसा वनेमते धकाः धाइ । वाउँभत्तुं धायेत स्वःगु बुद्धि-चातुर्य छ

गजाःगु खः धैगु खं सीकेत, थुइकेत प्रभावतीया इच्छा जुइ अले वाउँभत्तुपाखे उगु ख सीकेत व पिहाँ

मवसे छेय् हे च्वनी । वाउँभत्तुं लक्ष्मी नायाम्ह चलाखम्ह गृहिणी थः भाःतया न्ह्यःने थःगु चलाखि

गकथं इज्जत बचे यात धैगु बाखं न्यकी । उगु बाखं न्यन्यं न्यन्यं प्रभावतीया न्ह्यःवइ । कन्हे, कस

नं हाकनं सन्ध्याइलय् मिजं नापलायेत वनेत्यम्ह प्रभावतीयात वाउँभत्तु इच्छा वकाः पनावी । अले

मिसाया चलाखी विषययाग बाख कनी । थुकथं न्हयेछचा (रातफुइ, न्हयेनिचा (राताय बाख

कनाच्वंबलय मदनसेन परदेश छेय लिहावइ । थुकथं प्रभावतीया शीलया रक्षा जुइ । (शर्मा भट्टराई,

२०४२. १२०-१२१०

शुक-सप्ततिया प्राचीनता

शुक-सप्तति संस्कृत मूलया गद्य-कति खः । थ्व सफू सुना च्च गु, अले गुलि पुला धैगुया

सत्यतथ्यता प्राप्त मजूनि । पत्याःयायेबहः ग सामग्री मदुगुलि शुक-सप्ततिया च्वमि व च्च ग ईया बारे

छु धायेगु सम्भव मजू । हेमचन्द्र (१०८८-११७२ ई) शुक-सप्ततिया ख न्यथंगु दु । हान १४ गूगु

शताब्दी तूतिनामह नाम फारसी भासय् ध्व सफू अनुवाद जूगु दु । उकि १००० ई. व १४०० ई या

दथुइ थ्व सफू च्वःगु जुइमाः धकाः सम्म धायेफइ । (कसाः, ११०० : र)

थ्व सफूया सन्देश

थ्य सफू च्वःगुया उद्देश्य उगु इलय् चेतनामूलक सन्देश वियाः भ्रष्ट आचरणयात पनाः

चारित्रिक

सुधारयात बः बियाः तत्कालीन सामाजिक विकृति, विसंगति, अनैतिकता, व्यभिचार आदि

नियन्त्रण व निर्मूल यानाः नैतिक पतनपाखे बचे यायेगु समाज सुधार यायेगु हे थ्व सफूया सामयिक

सन्देश जुयाच्वंगु दु । मनोरञ्जनपूर्वक मनोविश्लेषणात्मक ढंग मनोवैज्ञानिक शिक्षा बियाः व्यक्तिया

चारित्रिक सुधार यायेगु हे थ्व सफूया मूल सन्देश जुयाच्वंगु दु ।

नेपालभाषाया शुक-बहत्तरी सफूया सम्पादक प्रेमबहादुर कसाःजु थ्व सफूया सन्देश बारे

थुकथं धयादीगु दु - मिजया ज्यान वसा परवाह मतसे न्हि छम्ह भात काइम्ह अति कामातुरम्ह

मिसायात कामवासनासम्बन्धी हे ख कनाः उकिया निम्ति मेपिं मिसातय्सं याःगु चातुर्य ख ल्हानाः

वयात मखुगु लय मछ्वयेत स्वयेगु शुकया तःधंगु बुद्धिमतापूर्ण व दूरदर्शी ज्या धायेमाः । शुक-

बहत्तरी धा अथवा शुक-सप्तति नां न्ह्याग्गु जूसा, बाखं पाःसां शुक प्रभावतीयात वाखं कनाः वयात

मेपि मिजतय्थाय् मछ्वयेगु हे थ्वया तात्पर्य खः । (कसाः ११०० : व)

शुक-सप्तति व शुक-बहत्तरीया खय्

संस्कृत-साहित्यय् सप्तति अर्थात् न्हयेपु (७०) या स्वरुप नेपालभाषाय् जक बहत्तरी अर्थात्

न्हयेनिगु बाखं गथे जुयाः जुल धैगु खंय् थ्व साया सम्पादक कसा जुया विचार थथे दु - फारसी

भाषायागु तुतिनामहया अनुवादक शुक-सप्तति सफुलिइ मदुगु निपु बाखं थःपाखें तनाबिल जुइ ।

हिन्दी भाषाया अनुवादक तप्यक संस्कृतयागु शुक-सप्ततिया अनुवाद मयासे तुतिनाममहया अनुवाद

याःगुलि उकी ७२ पु बाखं दत, फलस्वरुप थ्व शुक-बहत्तरी सफुलिइ नं ७२ पु हे बाखं दत धकाः न

धायेफु। (कसाः, ११०० : ठ)

वय्कलं थ्व सफू अनुवाद खःसा तप्यंक संस्कृतया अनुवाद मखु धैगु तर्क थुकथं न्यथनादीगु

दु

- थ्व सफू च्चयातःगु साल खः ८६६ । थ्व सालय् अथवा थ्वयां झिदं नीदं उखेथुखे च्वयातःगु गुगु

सफुलिइ उर्दू खंग्वः थुलिमछि छयलातःगु गर्न मखना । हान थ्व सफुलिइ वाखपु -२८ तक्क 'इति

शुक-सप्ततौ अष्टविसति कथा संग्रह' धकाः च्चयातःगु दु । थ्व संस्कृत भाय् खः । वया क्वनिसें 'इति

1

शुक-सप्ततौ उनतीस कथा संग्रह, तीस कथा संग्रह' धाधा 'बहत्तरी कथा संग्रह' धकाः हिन्दी भाष

च्वयातःगु दु । छम्ह नेवाले थुकथं बाखंया ल्याः गनं संस्कृत गन हिन्दी अवश्य च्वइमखु धैगु

सम्पादक प्रेमबहादुर कसा:जुया धापू दु । (कसाः ११०० : जा

शुक-बहत्तरीया च्चमि गन च्चम्ह ?

कसा जुं शुक-सप्ततिया मूल ग्रन्थकार नेपामि हे जुइमाःगु तर्क न्यथनादीगु दु । वय्कलं शुक-

थ्व सफूया च्वमि सु गन च्यम्ह खः धैगु छ पुष्टि मजूसा ध्व सफूया सम्पादक प्रेमबहादुर

बहत्तरी सफुलिइ खुइनिपुगु बाखनय् भ्रामनि वेश्या कान्तिपुरयाम्ह धयातःगु व संस्कृतयागु शुक-

सप्ततिः सफ़्या २१ पु बाखनय् नं श्रीवत्स धयाम्ह वन्जाः कान्तिपुरयाम्ह धयातःगुया आधारय्

थुगुकथंया तर्क न्यथनादीगु खः । (कसाः, ११०० ब) सम्पादक प्रेमबहादुर कसा जुया विचारय

भ्रामनि वेश्यायात कान्तिपुरयाम्ह धकाः ध्व सफुलिइ मौलिकता क्यना छ अशय् जूसा नेपालीकरण

यायेत स्वःगु धकाः धयादिसे थुकियात अनुवादकया मौलिकता न धयादीगु दु । (कसाः, ११०० : ठ)

थ्व सफूया विशेषता

'सिंहासन-द्वात्रिंशिका' व 'वेतालपंचविंशतिका' व शुक-सप्तति संस्कृत साहित्यया स्वगू

न्यकवाखं संग्रह खः । थ्व स्वंगू बाख-संग्रहमध्ये 'शुक-सप्तति' यक्व लोकप्रिय व न्यैपुसेच्च । थ्व हे

शुक-सप्ततिपाखें दुगु नेपालभाषा शुक-बहत्तरी वाख सफूया न्हापांगु वाखनय राजायात वासः न्यायेत

देशान्तर वनेत थः कलाः प्रभावतीयात छैय् छु जूसा भत्तयागु साहुतिविना यायेमते धकाः धयाः

भत्तुजुयात नं 2 भिकाः तयेगु जिम्मेवारी बियाः वंगु निन्हुस्वन्हु लिपा प्रभावतीया सखीयात मन्त्री

प्रभावतीया चित्त चञ्चल यानाः राजायाथाय् ब्वनाहयेमाल धकाः पिंगला धैम्ह छम्ह कुटनी मिसा

पासा बियाछ्वल । थुपि प्रभावतीयाथाय् वनाः वैत धजाःगु जोवनय् थः मिजं मदयेकाः च्वनेगु स्वयां

मेपि मिजतलिसेसा कीडा यायेमाःगु व थुकिया लागि गोप्य तयातयेगु संवाद दु । थुकथं न्हापां थः हे

मनूतपाखें मनू स्यनीगु वातावरणया निर्माण थ्व शुक-बहत्तरीया न्हापांगु बाखपाखें जुयाच्वंगु दु ।

थ्व बाख सफूया अन्तिम बाखनय कामात्तुरम्ह प्रभावती राजायाथाय् हे वंगु तर भत्तुया

सल्लाहकथं हे प्रभावती राजालिसे व्यवहार यानाच्वंगुया कारण प्रभावतीया धम, सत्य कायम जूगु ख

न्ह्यथनातःगु दु । नापं झिला लिपा थः भातपाखें अत्यन्त सुन्दर पुरुष मचा जन्म जुइधुंकाः भत्तुयात

गुरुदेवता नालाः मचाया ना तयेगु विचाः का बलय् भत्तु उम्ह मचाया ना 'वीरशिखा' नामकरण

याःगुलि वीरशिखाया बाखं थ्व हे शुक-बहत्तरीपाखें लिपा दुगु जुइमाः धैगु अनुमान दु ।

लिधंसा धलः

कसाः, प्रेमबहादुर (सं.), शुक बहत्तरी, (यें : च्वसापासा, ने सं ११००)

कीथ, ए बी, डा मंगलदेव शास्त्री (अनु ), संस्कृत साहित्यका इतिहास, (दिल्ली : मोतीलाल

वनारसीदास, द्वितीय संस्करण सन् १९६७)

व हे श्री चारुचन्द्र शास्त्री (अनु.), लौकिसंस्कृत साहित्य, (वाराणसी : चौखम्बा विद्या भवन, सन्

१९६७)