श्रीकृष्ण महर्जन
स्वनिगःया आदिवासी नेवाःतय्सं थःपिनिगु अधिकारया सवालय् पहिचानया आधारय् नेवाः स्वायत्त राज्यया माग याना वयाच्वंगु तःदँ दये धुंकल । आःया अवस्थाय् नेपाःया संविधान कथं नेवाः स्वायत्त राज्य वइगु अवस्था मदु । उकिया निंतिं संविधान हे संशोधन यायेमाःगु बाध्यकारी अवस्था दु । नेवाः स्वायत्त राज्यया खँ ल्हायेगु धइगु आःया निंतिं तापाःगु खँ खः । दीर्घकालिन आज्जु कथं जक नाला कायेफइगु अवस्था दु । नेपाःया संविधान कथं हे अधिकार कायेगु खःसा आदिवासी जनजातिया नितिं स्वायत्त क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र व विशेष क्षेत्रया व्यवस्था यानातःगु दु । संविधानया प्रस्तावनाय् दुगु स्वायत्ता व स्वशासनया अधिकारयात आत्मासात यासें धकाः न्ह्यथनातःगु मदुगु मखु । संविधानया धारा ५६ या उपधारा ५ सं संघीय कानुन बमोजिम सामाजिक, सांस्कृतिक वा आर्थिक विकासया निंतिं विशेष, संरक्षित व स्वायत्त क्षेत्र कायम यायेफइगु खँ न्ह्यथनातःगु दु । तर उकिया नितिं कानून दयेकेमाःगु अवस्था दु । खुदँ दये धुंकल अय्नं कानुन दयेकाः नेवाः नापं मेमेपिं आदिवासीतय्गु निंतिं स्वायत्त क्षेत्र, संरक्षित क्षेत्र व विशेष क्षेत्र घोषणा यानाः उमिगु संस्कृति, सम्पदा, पहिचाननिसें सभ्यताया निंतिं माःगु कथं राज्यं ज्या यानाच्वंगु मदु । राजनीतिक दलया नेतातय्सं थुगु विषययात थःपिनिगु प्राथमिकताया विषय तकं दयेकाच्वंगु खनेमदु । नेवाः भूमि स्वनिगः व स्वनिगः जःखःयात स्वायत्त क्षेत्रया रुपय् घोषणा याकेगु अले नेवाःतय्गु निंतिं बांलाःगु ज्या जुइ धकाः धायेगु खँ आः थथें हे जुइगु अवस्था मदु । थ्व छगू कथं मध्यकालिन लँपु कथं नालाः नेवाःत न्ह्याः वनेमाःगु अवस्था दु ।
संविधानय् दुगु अले कुतः यात धाःसा तत्काल हे यायेफइगु ज्या धइगु स्थानीय सरकार नाप स्वानाच्वंगु विषय खः । स्थानीय सरकारयात नं नेपाःया संविधान कथं सरकारया रुपय् नालातःगु दु । स्वंगू तहया सरकार मध्ये संघीय सरकार, प्रदेश सरकार व स्थानीय सरकार खःसा समुदायलिसे तप्यंक हे स्वापू दयाच्वनीगु धइगु स्थानीय सरकार हे खः । स्थानीय सरकारयात थःगु ज्या यायेगु निंतिं निश्चित कथंया क्षेत्राधिकार बियातःगु दु अले व हे क्षेत्राधिकारया खँ ल्हात धाःसा जक तत्काल हे यायेफइगु जुइ । स्थानीय सरकारं स्थानीय लागाया नां पुलांगु हे भासं अर्थात नेवाःतय्गु लागाया पुलांगु नां नेवाः भासं हे तयेगु ज्या तत्काल हे यायेफइगु अवस्था दु । स्थानीय सरकारयात स्थानीय पाठ्यक्रम धकाः च्यागू तगिं तक तयार यानाः ब्वंकेगु व्यवस्था यायेगु अधिकार दुगु जुयाः थुकी स्थानीय कला, संस्कृति, शीपनिसें थीथी विषययात स्थानीय मांभासं ब्वंकेगु ज्या तत्काल हे यायेफइगु अवस्था दु गथे कि येँ महानगरपालिकां नेवाः भासं हे पाठ्यक्रम तयार याना ब्वंकेगु ज्या न्ह्याके धुंकूगु दु । स्थानीय सरकारयात थःगु लागा दुनेया निश्चित भूमियात सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणा यानाः अनया संस्कृति सम्पदा नापं परम्परायात संरक्षण सम्वद्र्धन यायेफइगु अवस्था दु ।
स्थानीय पाठ्यक्रम मांभासं
नेपाःया संविधान भाग ३ या मौलिक हक अन्तर्गत धारा ३२ या उपधार २ स मुलुकया हरेक स्थानीय तहपाखें थःगु मातहतय् दुगु सामुदायिक व संस्थागत स्कूलय् स्थानीय पाठ्यक्रमया कथं थःम्हं हे छगू विषय अध्ययन अध्यापन याकेफइगु व्यवस्था यानातःगु दु । आधारभूत तहया पाठ्यक्रमया नीतिए मांभासं विषयवस्तुया क्रियाकलाप याकेगु, स्थानीय विषय अन्तर्गत मांभाय्, स्थानीय इतिहास नापं संस्कृति स्थानीय ज्ञान सिप कला प्रविधिइ आधारय् ब्वंकेफइगु तकं उल्लेख यानातःगु दु । उकिं स्वनिगः व स्वनिगः जःखः च्वंगु स्थानीय सरकारं नेवाः भासं स्थानीय पाठ्यक्रम ब्वंकेगु व्यवस्था यायेफइगु अवस्था दु । येँ महानगरपालिकां थुकियात कार्यन्वयन हे यानाच्वंगु अवस्था दु ।
सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र
संविधानया धारा १८ य् आदिवासी जनजातिया संरक्षण, सशक्तिकरण बाय् विकासया नितिं कानून बमोजिम विशेष व्यवस्था यायेत पंगः थनीमखु धकाः च्वायातःगु दु । संविधानया धारा १२६ या १ य् नेपाःया न्याय सम्वन्धी अधिकार थ्व संविधान, मेगु कानून व न्यायया मान्य सिद्धान्त बमोजिम अदालत व न्यायिक निकायपाखें प्रयोग यायेफइ धकाः उल्लेख यानातःगु दु । संविधानया अनुसूचि ८ य् स्थानीय तहया अधिकारया धलः दुथ्याकातःगु दुसा उकी २२ नम्बरय् भाषा, संस्कृति व ललितकलाया संरक्षण व विकास यायेगु भाला बियातःगु दु । स्थानीय सरकार संचालन ऐन दफा ९ या ३ य् नगरपालिकां थःगु क्षेत्रदुनेया छुं नं थाय्यात सांस्कृतिक व पर्यटकीय क्षेत्र घोषण यायेफइ धकाः च्वायातःगु दु । स्थानीय सरकार संचालन ऐनया दफा १०२ सं स्थानीय कानून दयेकेगु बारे थःगु क्षेत्राधिकार दुने ऐन दयेकेफइगु, माःगु कथं नियम, निर्देशिका, कार्यविधि व मापदण्ड दयेकेफइगु उल्लेख यानातःगु दु । थुगु ल्याखं स्वल धाःसा संविधान व ऐनया ल्याखं नं नगरपालिकापाखें सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणा यानाः ऐन हे दयेका ज्या यायेफइगु अवस्था दु । गथे कि तोखा नगरपालिकां थुकिया कार्यान्वयन यानाच्वंगु दुसा अथे हे किपू नगरपालिकां नं थुकिया तयारी याःगु दु ।
थाय्बाय्या नां
थःपिनिगु थाय्बाय्या नां थःपिनिगु हे भासं तयातःगु दइ । छु भासं व थाय्या नां जुयाच्वन व हे इमिगु थाय् खः धायेगुया तःधंगु आधार खः । थाय्बाय् नांया विशेषता धायेगु खःसा अज्वःगु नांया यक्व अर्थ दइ । विशेषता सहितया छुं छुं उदाहरण थुगु कथं दुः १) भौगोलिक अवस्था कथं तःजाफः, थथुझ्वः, २) आकार कथं चाकःपुखू, बेक्वं तँ, ३) रंग कथं ह्यामुन्याँ पुखू थेच्व, ४) संख्यँ कथं याकःछेँ, झिंनिधाः तँ, न्यामासिमा ५) पशुतय्गु कथं हेँय्गः, खिचाख्वः, फाखितं, बःखुंबुँ, ६) वस्तु कथं गःछेँ, सतःक्व, ध्वाखासी, ७) दिशा कथं इताछेँ, यतांबुँ (शंखमुल), ८) जाती कथं जोशीननी, ग्वाः पुखू, ग्वाः दिप ९) काल कथं न्हूपुखू, नःपुखू १०) बनस्पति कथं अमल्सि, बःसिब, कुसिक्व ११) सांस्कृतिक विशेषता कथं जाह्वला ख्यः, जाखा, मचागाः, सिथंगः १२) स्वापू कथं गःछेँमि गाः, ग्वाःदिप, १३) घटनाः कथं मिंमनः फल्चा थें जाःगु नां तयातःगु दु । अज्वःगु नांया तसकं महत्व दु । व नां धइगु इतिहास अध्ययन, पुरातात्विक अन्वेषन, भाषा वैज्ञानिक अनुसन्धानया स्रोत कथं नं नालेफइ । स्वनिगः प्राचीन सभ्यताया विकास व विस्तार जूगुलिं ऐतिहासिक लागा जुयाः थनया थाय्बाय्या प्राचिन इलंनिसें नां दु । स्थानीय जनभाषाय् ल्यनाच्वंगु प्राचीन थाय्या नां थनया प्राचीनता क्रमिक विकास, जातीय इतिहास, भाषिक विकास, धार्मिक सांस्कृतिक परम्परा, प्रकृतिया बारे थुइकी । थनया प्राचिन नां स्वनिगःया सांस्कृतिक सम्पत्ति, अमूर्त सम्पदा व ऐतिहासिक आधार नं खः । तर नेवाःतय्गु लागाया पुलांगु नांया थासय् न्हून्हू वख्वाः थ्वख्वाः मवयेक नां तयेगु तकं ज्या यानाच्वंगु दु । स्थानीय सरकारं थज्याःगु नांया महत्वयात थुइकाः पुलांगु हे नां तयेगु निंतिं नं ज्या यायेमाःगु अवस्था दु । थ्व यायेफइगु ज्या नं खः ।
थ्व स्वंगू कथंया ज्या स्थानीय सरकारपाखें हे यायेफइ । आः स्थानीय सरकारया जनप्रतिनिधिपिनिगु ई दच्छि जक दनि । आः असारय् नगरसभा जुइ । अथे नगरसभा जुइगु इलय् नीतिगत रुपं स्थानीय पाठ्यक्रम स्थानीय मांभासं ब्वंकेगु, सांस्कृतिक संरक्षित क्षेत्र घोषणा यायेगु व थाय्बाय्या नां पुलांगु तयेगु धकाः निर्णय याकेगु व दच्छिया दुने कार्यान्वयन याकेगु नितिं नेवाः नुगः दुपिं सकलें छप्पँ छधी जुयाः अभियान कथं हे तत्काल न्ह्याकेमाःगु अवस्था वःगु दु ।
नेपालभाषा टाइम्स न्हिपतिइ पिदंगु ११४१ बछलागा त्रयोदशी जेठ २५ गते मंगलवार
