त्रि.वि. नेपालभाषा विज्ञान वि.सं. २०७२ सालय् वःगु क्वइसन न्ह्यसःया लिसः

 १. भाषा विज्ञान धयागु छु ? भाषा विज्ञानया छु छु अध्ययन लागा दु (विषय) नाप स्वापू दु  ? दसु विया बयान यानादिसँ ?

सामान्य कथं धाय्गु खःसा छुंनं भाषा विज्ञान विषयया वैज्ञानिक ढाँचा अध्ययन याइगु यात हे  भाषाविज्ञान धाइ । न्हापा न्हापा थुगु विषययात विज्ञानकथं अध्ययन यागु खने मदु । उवलय् भाषाया विषयय थीथी भागया थीथी नां तयाः जक अध्ययन यात । गुलि भागयात शिक्षा,  निरुक्त,  व्याकरण प्रातिशाखाया नामं अध्ययन यागु खने दु ।

थुकिया बारय् दकले न्हापां सन् १७८६ सालय सर विलियम जोन्सं संस्कृतभाषा, लायटिनभाषा व ग्रीक भाषाया दथुइ तुलनात्मक अध्ययन यासेंलि भाषाविज्ञानया अध्ययन याःगु खः । लिपाः सन् १९६० साललिपा थुगु विषययात भाषाविज्ञान धायेगु याना हल । भाषाविज्ञान घायेबलय् भाषाया प्रकृति खँ खः । गथें कि  भाषाया स्वभाव छु खः, भाषाया ज्या छु भाषाया आन्तरिक व बाह्य संरचना गथे च्वं इत्यादि खया अध्ययन याइगु विषय खः । थुलिजक मखु भाषाया सैद्धान्तिक पक्ष, प्रायोगिक पक्ष, संसारय् भाषाया स्थिति, भाषाया इतिहास इत्यादि अध्ययन याइ ।

थुगु विषययात विज्ञान धाःगुलिं विज्ञानय् दयेमाःगु विभिन्न गुण नं दयेमाःगु जुल । मूलत विज्ञान धायेवं यागु है सिद्धान्त दयेमाः, थःगु हे मान्यता दयेमाः । थुज्वःगु गुण युगु विषयय् नं दु । विज्ञान जुइत तथ्याङ्क दयेमाः, तथ्याङ्कया विश्लेषण जुइमा, विश्लेषणं पिहांवःगु निष्कर्ष छगू सिद्धान्त दत धाःसा जक भाषाविज्ञान जुइ । अथे जुया खास आकार व निश्चित रूपरेखा दुगु जुइमाः ।

भाषा विज्ञानया अध्ययन लागा निथि दु थथें दु ।

१.     केन्द्रीय अध्ययन लागा

२.     परिधीय अध्ययन लागा

१.           केन्द्रीय अधययन लागाय्

१. वर्ण व्यवस्था

२. व्याकरण व्यस्था

३. खँग्वः धुकू

१. वर्ण व्यवस्था

वर्ण व्यवस्था न्ह्यागु भाषाय् मगाःगु पक्ष खः । यदि वर्ण मन्त धाःसा खग्वः कल्पना व वाक्यया हे परिकल्पना यायेफै । न्ह्यागु हे भाषाय् नं ध्वनि यक्के दयेफु, तर वर्ण सीमित जुइ । वर्ण ग्वःगः दु वा दइ धइगु खँ वर्ण विश्लेषण सिद्धान्तया आधारय् भरपरे जुइ । वर्ण निर्धारण यायेगु इलय् व्यतिरेकी, परिपूरक वितरण व मुक्त परिवर्तनया आधारय् याइ । वर्ण निर्धारण मजूल धाःसा वयां च्वय् च्वये, ब्वने, सयेके, सीकेया छं नं लँ चालीमखु । वर्ण निर्धारण जुल धाःसा जक खग्वःया कल्पना, खग्वः दयेवं उकिया अर्थया व्याख्या, व्याकरणया कल्पना, खपया कल्पना यायेफइ, अथेजुया दकलय् न्हापां वर्ण व्यवस्थायात प्राथमिकता बियाः अध्ययन याइ । वर्ण व्यवस्था व उकिया सङ्ख्या थःथःगु भाषाया स्वरूप निधारण जुइ । उदाहरणया नितिं  अङ्ग्रेजीइ न्यागू स्वरवर्ण व नीछगः व्यञ्जन वर्ण दुसा संस्कृतय् झिखुगः स्वरवर्ण जुइसा स्वीखुगः व्यञ्जनवर्ण दइ ।

स्वतन्त्र अर्थात् छगः छगः वर्णधुंकाः निगः वा निगलं मयाक स्वानाच्वंगु वर्ण व्यवस्था नं दु । उज्वःगु वर्णयात संयुक्तवर्ण धाइ, गथे क्वथा, ख्याः । थुकी न्हापांगुली र क्र, रर, रअर स्वानाः क्व जूगु खः । निगूगुली ख् , य् , रर व विसर्ग स्वानाः ख्याः जूगु खः, उकिं थ्व संयुक्त(वर्ण खः । अथे नं गलिं वर्ण संयुक्तथें च्वं, तर स्वतन्त्र वर्ण जुयाच्वंगु नं दु, गथे नेपालभाषाय् न्ह,  म्ह, र ल्ह  स्वतन्त्र वर्ण जुइ । थथे वर्णया बिस्कं वर्ण च्वयेगु व्यवस्था मदयाः रन्र, हु, रअर छथाय् तयाः छगः वर्ण दयकातःगु खः, थुकथं र म्ह र व र ल्ह र नं दु ।

२. व्याकरण व्यवस्था

व्याकरण व्यवस्था दुने  रूपविज्ञान, रूपसन्धिविज्ञान, वाक्यविज्ञान इत्यादि दुथ्याइ । रूपविज्ञानय् छं छगू खग्वःया अर्थथा आधारय चिचीधंगु एकाइलय् ब्वथलाः अध्ययन याइ,  उमु एकाइत मुक्तरूप ख लाकि बद्धरूप ख धकाः स्वइन मुक्तरूपय्वःगु रूपत आधारतत्वया आधारय विभिन्न पदवर्गया रूपय् ब्वथली,  नाम, सर्वनाम, विशेषण, किया, कियाविशेषण इत्यादि छु खः धकाः परिभाषित याइ, वर्गीकरणण्याइन थुकिया मेगु ज्या धइगु खग्वः निर्माण गथे याना याइ, सन्धि, समासया रूप गथे जुइ धइगु नं स्वइ । अथे हे बद्धरूपय वागु एकाइल नं वर्गीकरण याइ, उगु वर्गीकृत  लएकाइनं छुः व्याकरणिक ज्या याइ धइगु स्वई। छुकि वचनया ज्या याइ, छुकि लिङ्ग्या ज्या याइ, अथेथेहे छुकिं कारकया ज्या याइ धइगु स्वई।।

३. खँग्व धुक (डिक्सनरी)

खँग्वः धुकूनं भाषाया  तःमि यायेगु सम्पत्ति खः । गुगु भाषाय गुलिखग्वः दु धइगुरखं उगु भाषाख ल्हाइबलय् सीदु। थुकिं उमेरभाषा तःमि खत मखु धइगु सीदइव तँमिगु भाषाख ल्हाइबलय् थःगु हे भाषाया खँग्व लगाइ। मखुसा मेमेगु भाषायाखवत छय्ला च्वनेमाली नेपालभाषाया सन्दर्भय खँ ल्हायेबलय् नेपालभाषास् न्याक्वतामि विकसित भाषा धाःसां थुगु भाषाय भाववाचक खँग्वधयक्व हे मगाः, उकिं उज्ज्वःगु थासय् संस्कृतभाषाया खँग्वः छय्ली। संसारय् गुलिमछि भाषा दुगुकी विज्ञान, वाणिज्य, चिकित्सा शास्त्र, भूगोल, कृषि, वन्यजन्तु इत्यादिविविध विषयया शब्द मदु उकिं लिक्क लागु अर्थात् अङ्ग्रेजी, लाटिन, ग्रीक, संस्कृत इत्यादि भाषां कयाच्वनी । सम्पन्न मखुगु भाषाय् आगन्तुका खँग्वः यक्वः  दयाच्वनी उकिं भाषा तँमि भ्यायेगु खसा उपभाषाया भाषीतसें विज्ञान वाणिज्य विषय ब्वना व सम्बन्धी विकास यायेमाः । प्रत्येक खँग्वःया नं छगू छगू अर्थ दयाच्वनि नेपालभाषा्र ज्वःगु भाषा एकाक्षरीया स्वभाव उज्वग भाषाय प्रत्येक आखः या नं अर्थ दयाच्वनी।

२. परिधीय धअध्ययन लागा

१. ध्वनि अध्ययन लागा

दकलय् न्हापां भाषाय् ध्वनिया अध्ययन याइ याइगु चलन दु । थुगु भाषाविज्ञानया प्रारम्भिक तगि खः । भाषाविज्ञानय् ध्वनि धायेवं संसारय् प्रयोग जुयाच्वंगु न्ह्यागु किसिमया ध्वनि काइमखु । थुकी मानवतसें प्रयोग याइगु म्हुतु वा न्हास वा म्हुतुहनहाय निथासं उत्पादन जुइगु वान मानव भाषाय् प्रयोगु जुइगु ध्वनि हे जक काइ । अथे धायेबलय् म्हुतुसिञ्चा,  म्येकथु,  चम्ये इत्यादि ध्वनि अवयवं हे उच्चारण जूगु जुजुइमाः । भाषाविज्ञानय् ध्वनिइ छगू बिस्क अध्यायकथं अध्ययन याइ । थुकी अमूल स्वताच्ख वइ । ज्वंवाइम्हपाखेंजुइगु गतिविधि उच्चारण, न्यानीम्हसियापाखें जुजुगुा गतिविधि व आकाशय वनाच्वनीगु संचारण जुइ।

गुगुना भाषाय् छ्यलाच्वंग ध्वनि सलंसः किसिमया दयेफु, अथे नं उज्वःगु ध्वनि भाषाय् प्रयोग जुइगु न वर्ण व उकिया सिद्धान्तया आधारय् ध्वनि निर्धारण ययाइबलय तसकं म्ह जक द्वइ । उकी नं स्वरध्वनि व व्यञ्जनध्वनि ब्वथली । प्रत्येक स्स्वरध्वनि गुलि दुव्यजनध्वनि गुलि दुधका अध्ययन याइ।

२. अर्थ अध्ययन

छुनं भाषाय् अर्थया तःधंगु महत्त्व दयाच्वनि । शब्द बने जुइगु निसें कया वाक्य व वाक्ययां च्वय् खँदयांतकं  दयांतका अर्थया आधारय् अध्ययन याइ । शब्द वा रूप छु खः धकाः अर्थया आधारय् स्वइ रूपामुक्तरूप खालाकि बद् रूप खः धइगु नं मूल अर्थया आधारय् स्वइ,  बरु अर्थ न किसिम किसिमया दइ । कोशीय् अर्थ लाकि व्याकरणिक अर्थ, व्यङ्ग्यात्मक अर्थ न लाकि सन्दर्भात्मक अर्थ, अथे हे अनेकार्थक लाकि समानार्थक अर्थ इत्यादि अध्ययन याइ।

अर्थया अध्ययन सन्दर्भयाशब्द व अर्थया नं स्वाप स्वइ । थय्क स्वयेबलय् शब्द दयेवं अर्थ दइ । अर्थ र मदयेक शब्दया कल्पना नं यायेफइ मखु, उकिं शब्द व अर्थया फाये हे फइमखुगु स्वापू दु धकाः अध्ययन याइ । वास्तवय् अध्ययन यानाययं शब्द व अर्थया फाये हे मजीक स्वापू मदु धकाः नं अध्ययन याइ ।